หากพูดกันในภาษาชาวบ้าน แมงกะพรุนคือสิ่งมีชีวิตที่มีคุณสมบัติหลักๆ 3 ข้อ คือ

1. เป็นสิ่งมีชีวิตที่เป็นวุ้นใสๆ
2. ใช้ชีวิตล่องลอยไปตามกระแสน้ำ
3. มีหนวดที่มีเข็มพิษ

แต่ความปวดหัวในการนิยามแมงกะพรุนคือ แต่ละตำราดันนิยามไม่เหมือนกัน สัตว์บางชนิดมีคุณสมบัติทั้ง 3 ข้อ แต่นักวิทยาศาสตร์บางกลุ่มก็บอกว่ามันไม่ใช่แมงกะพรุน เพราะมันมีบางอย่างทางชีววิทยาแตกต่างกับแมงกะพรุนทั่วไปมากเหลือเกิน ในขณะที่บางชนิดดูเผินๆ คล้ายแมงกะพรุนมาก แต่ดันไม่มีเข็มพิษ ทำให้หนังสือหลายเล่มบอกว่ามันไม่ใช่แมงกะพรุน ในขณะที่หนังสือบางเล่มก็นับรวมพวกมันเข้าไปด้วย

และนี่จึงทำให้การจัดหมวดหมู่ทางวิทยาศาสตร์มีความสำคัญ เพราะมันจะทำให้เราเห็นภาพว่า ตัวไหนเป็นญาติใกล้เคียงกับตัวไหน… เพราะ ‘ชื่อ’ จะเรียกอย่างไรก็ไม่สำคัญ ตราบใดที่เราเข้าใจว่าสัตว์ชนิดนี้คืออะไร ต่างจากกลุ่มอื่นตรงไหน มีจุดสังเกตอย่างไร และเมื่อเรารู้จักมัน เราก็จะรู้ว่าตัวไหนอันตรายควรหนีห่าง หรือตัวไหนที่เราสามารถลอยตัวชื่นชมความมหัศจรรย์ของมันได้อย่างสบายใจ

แมงกะพรุนอยู่ตรงไหนในต้นไม้แห่งวิวัฒนาการ ?

แมงกะพรุน – ในความหมายที่ทุกคนเห็นตรงกันว่าเป็นแมงกะพรุนแน่ๆ — คือสัตว์ในไฟลัมไนดาเรีย (Cnidaria) มีเพื่อนร่วมไฟลัมคือ ปะการัง ดอกไม้ทะเล กัลปังหา ไฮดรอย์ ไฮดรา ปากกาทะเล ถ้วยทะเล ไซโฟโนฟอร์ ฯลฯ โดยเอกลักษณ์ประจำไฟลัมนี้คือ มีเข็มพิษ (Stinging Cells) ที่ทำงานด้วยระบบสัมผัส แตะปุ๊บ ยิงปั๊บ ส่วนพิษจะร้ายแรงแค่ไหนก็ขึ้นอยู่กับชนิดสัตว์ ปริมาณพิษที่ได้รับ และความแพ้ของแต่ละคน

จากระดับไฟลัม นักชีววิทยาก็แบ่งย่อยออกเป็น คลาส (Class) ต่อไปอีก (อ่าน “วิธีการแบ่งหมวดหมู่แบบวิทยาศาสตร์“) แมงกะพรุนที่เราคุ้นเคยกันจะอยู่ใน 4 คลาสหลักๆ ดังนี้

Class: Staurozoa

เป็นแมงกะพรุนที่หน้าตาพิสดารกว่าชาวบ้านเขา คือมีรูปร่างคล้ายแก้วแชมเปญเกาะติดอยู่ที่พื้นทะเล ไม่ได้ล่องลอยกลางน้ำเหมือนแมงกะพรุนทั่วไป พวกนี้เราเรียก ‘แมงกะพรุนก้าน’ หรือ ‘Stalked Jellyfish’

Class Staurozoa, Phylum Cnidaria

Class: Cubozoa

นี่คือกลุ่มสายโหดที่เรารู้จักกันในนาม ‘แมงกะพรุนกล่อง’ (Box Jellyfish) ผู้มีพิษร้ายแรงขนาดทำให้คนตายได้ โดยส่วนร่ม (bell) ของพวกนี้จะดูคล้ายกล่อง มีหนวดยาวเฟื้อยที่เต็มไปด้วยเข็มพิษ และมีเซลล์รับแสงที่พัฒนามาก

Class Cubozoa, Phylum Cnidaria

Class: Scyphozoa

นี่คือกลุ่มที่เราเรียกว่าเป็น ‘แมงกะพรุนแท้’ (True Jellyfish) คือตรงตามลักษณะโหงวเฮ้งของแมงกะพรุนที่เราคุ้นเคยกันทุกประการ โดยมีจุดเด่นที่ไม่เหมือนกลุ่มอื่นคือ มีแขนรอบปาก (Oral Arms) ที่มีลักษณะเป็นเนื้อเยื่อยึกยือที่ห้อยย้อยลงมา ทำหน้าที่สาวเหยื่อใส่ปาก ในขณะที่หนวดที่เป็นเส้นๆ นั้น บางชนิดก็มี บางชนิดก็ไม่มี

Class Scyphozoa, Phylum Cnidaria

Class: Hydrozoa

กลุ่มนี้จะรวมมิตรสมาชิกหลากหลาย ตั้งแต่ไฮดราและไฮดรอย์, ไซโฟโนฟอร์ รวมไปถึง แมงกะพรุนในกลุ่ม Hydromedusa เช่น Immortal Jellyfish, Lion’s Mane Jellyfish ฯลฯ

แมงกะพรุนกลุ่ม Hydromedusa, Phylum Cnidaria

*แมงกะพรุนทั้งหมดในกลุ่มนี้ เรียกรวมๆ อย่างเป็นทางการว่า เป็นกลุ่มของ Medusozoa (Medusa = ช่วงชีวิตในวัยว่ายน้ำของแมงกะพรุน, zoa = สัตว์)